Otizm; belirtileri doğuştan gelen yaşamın ilk üç yılında kendini gösteren gelişimsel yetersizlik ve nörolojik bir bozukluktur. Otizmin nedeni; tam olarak bilinememekle birlikte genetiğin sebep olduğu yönünde güçlü bulgular vardır. Ayrıca genetiğin yanı sıra çevresel faktörlerin de etkili olduğu düşünülmektedir. Son yıllarda her 110 çocuktan 1’inin otizmli olduğu bilinmektedir. Bu orana göre otizm çocuklarda rastlanan en yaygın nörolojik bozukluktur.Otizm üç alanda yetersizlikle kendini göstermektedir.
- Sosyal etkileşim sorunları:
Sosyal etkileşim için gerekli sözel olmayan davranışlarda yetersizlik, göz kontağı kurmama, jest ve mimikleri kullanımında sınırlılık, insanlarla yakınlaşmada sınırlılık, ses kullanımında sıra dışılık, arkadaşlık kurmakta ve sürdürmede zorlanmak, sadece özel ilgi alanlarına yönelik ilişkiler kurma, yalnızlığı tercih etmek, başkalarının ilgisi karşısında tepkisiz davranmak.
- İletişim sorunları:
Dil gelişiminde gecikme, karşılıklı konuşmada zorluk yaşamak, tekrarlı veya sıra dışı dil kullanmak, senaryolu sembolik oyunlarda sınırlılık, sosyal oyunlara ilgi göstermemek.
- Sınırlı ve yinelenen ilgi ve davranışlar:
Bazı sıra dışı konulara aşırı ilgi duymak, düzen ve rutin takıntıları, sıra dışı beden ve el hareketleri, hareket eden nesnelere aşırı ilgi göstermek.
Yukarıda belirtilen davranışların tümünü otizmli bireyde gözlemek gerekmez. Her bireyin kendine göre farklı davranışları mevcuttur. Belirtilerin gözlendiği ortam ve davranışın yoğunluğu önemlidir. Bu tanılamayı konunun uzmanları koyabilir.
Otizmli bireyin ailesi neler yapabilir?
Otizmli bir çocuğun olması aile için zor ve stresli bir süreçtir. Bu nedenle aile bu durumu kabullenmeli, çocuğunu iyi tanımalı ve bu duruma uyum sağlamalıdır. Çocuğunun otizmli olduğunu öğrendikten sonra aile bir süre şok durumunda kalır ve durumu algılamaya çalışır. Ailenin önünde iki seçenek vardır. Ya çocuğunu kabullenip neler yapabileceğine odaklanır ya da bu neden benim başıma geldi diye düşünürken psikolojik bir buhrana girer. Otizmli bireyin yapabileceği birçok olumlu amaçlar vardır. Aile bunu görmeli ve çocuğunun yapabildiklerine ondaki gelişmelere odaklanmalıdır. Tabi bunu yaparken gerçekçi beklentiler geliştirilmelidir. Bunların dışında aile her zaman kendine zaman ayırmalı tek odak noktaları çocukları olmamalıdır. Gerektiğinde aile psikolojik destek alarak çocuğu ve kendi için daha faydalı olabilir.
Otizmli bireyin eğitiminde nelere dikkat edilmelidir?
Otizmli çocuklarda eğitim çok önemlidir. Eğitimin etkili olabilmesi için erken yaşlarda başlaması, yoğun ve sürekli olması gerekmektedir. Günümüzde otizm tanısı 3 yaş öncesinde konabilmektedir. Dolayısıyla eğitime otizm tanısı konduğu gibi başlanmalıdır. Bu şekilde eğitim gören otizmli bireylerin çoğu okul yaşamlarını kendi akranlarıyla birlikte sürdürebilmektedir. Otizmli bireylerin eğitiminde özel hazırlanmış bir müfredatla ilerlemeleri onların taklit, ortak dikkat, sosyal etkileşim sohbet başlatma ve sürdürme gibi bazı özel becerilerine çok önemli katkıda bulunabilir. Eğitimde uygulamalı davranış analizine dayalı yöntem ve teknikler kullanılmalıdır. Bu teknikler çocuğun uygun olmayan davranışı yerine uygun bir davranış edinmesini sağlar ve eğitimi daha verimli hale getirir. Bu teknikleri uygulayabilmek için otizmli bireyi iyi tanımak gerekmektedir. Her zaman dediğimiz gibi her çocuğun kendine özgü durumları vardır. Bu durumlara uygun olarak bireyi ele alıp eğitimi ona özel hale getirilmelidir.
Otizmli çocukların davranış problemleriyle ilgili neler yapılabilir?
Otizmli bireylerin davranış problemleriyle ilgili uygulamalı davranış analizi etkililiği ortaya konulmuş bir yöntemdir. Bu yönteme dayalı çalışmalarda pekiştireç çok önemlidir. pekiştireç kullanımında önemli detaylar vardır. Bunlar: Pekiştireç bireyin özellikleriyle uyuşmalı ve bireyde doyuma yol açamayacak özellikte olmalıdır ve istenen artırılması amaçlanan hemen sonra yalnızca belli davranışlara bağımlı olarak sunulmalıdır.
Otizmli çocuklarda öfke nöbetleri olabilmektedir. Bu noktada öfke nöbetinin hangi olay sonrası başladığı ve ne şekilde sonlandığı önemlidir. Örneğin; zil sesi sonrası öfke nöbeti geçiren bir birey için zilin sesini yumuşatabiliriz ancak her duruma müdahale etmemiz imkânsızdır. Bu nedenle öfke nöbetleriyle başa çıkmak için çocuğa öfke nöbeti geçirmek yerine kendini sözlerle jest ve mimiklerle ifade etmeyi öğretmeliyiz ya da öfke nöbetlerini görmezden gelmek gerekir. Sistematik olarak görmezden gelme uygulamasına sönme diyoruz. Sönme önceden pekiştirilen davranışın pekiştirilmediğinde davranışın azalması ve zamanla yok olmasıdır. Sönme uygulamasında çocuğun davranışı görmezden ve duymazdan gelinecektir. Bunun ilk etkileri davranışı artırmak ve davranışın farklı şekiller almasıdır. Bu durumlar karşısında tutumunuzu sürdürürseniz başarı elde edilecektir. Sönme tek başına uygulanacak bir yöntem değildir. Yanında problem davranışın yerine konulacak uygun bir davranış pekiştirilmelidir.
Otizmli çocuklarda sık görülen davranış problemlerinden biri de kendini uyarıcı davranışlardır. Bunlar: sallanma, çırpınma, belli sözleri tekrarlama, tabak çevirme, el hareketleri vb. davranışlardır. Bu davranışların özünde içsel pekiştireler, yani kişinin aldığı hazdır. Bu gibi davranışlarda çocuğun dikkati başka yöne çekilmeli ve kendini uyaran davranışlar yapmadığında etkili bir şekilde pekiştirilmelidir. Kendini uyarıcı davranışlarda kesinlikle yapmaması yönünde uyarıcılara ve fiziksel şiddete varan ele vurma gibi davranışlardan kaçınılmalıdır.
Davranış sorunlarının üstesinden gelebilmek için kesinlikle sabırlı olmak, olumlu davranışlara yönlendirmek, göz ardı edilebilecek problem davranışları görmezden gelmek, tutarlı olmak, sosyal pekiştirmeyi ihmal etmemek, verdiğimiz sözü tutmak, seçenek sunmak ve yapılan uygulamalarla ilgili kayıt tutulmalıdır.
Ve tabi ki otizmli bireyi toplumdan koparmayarak onu sonsuz sevin. Sevgi en güzel tedavidir.
KAYNAKÇA
- Tohum Otizm Vakfı (2011), Otizm: Şimdi ne olacak?
- Dr. Gönül Kırcaali-İftar (2015), Otizm Spektrum Bozukluğu, Daktylos Yayınları.
- Osman Ballı (2018), Otizm; tanı, tedavi ve eğitimde güncel bilgiler, Ediba Yayıncılık
